Listopad przypomina pracodawcom o obowiązku zapewnienia pracownikom zatrudnionym w warunkach szczególnie uciążliwych ciepłych posiłków. Obowiązek ten wynika z art. 232 Kodeksu pracy oraz rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. W artykule omówiono szczegółowe przepisy, które regulują, komu i w jakich sytuacjach należy zapewnić posiłki i napoje.

Normy prawne

W artykule 232 Kodeksu pracy określono ogólny obowiązek zapewnienia posiłków i napojów pracownikom zatrudnionym w warunkach szczególnie uciążliwych. Szczegółowe zasady, rodzaje posiłków i napojów oraz warunki ich wydawania określa rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 roku. W rozporządzeniu czytamy:

§  1. Pracodawca zapewnia pracownikom zatrudnionym w warunkach szczególnie uciążliwych nieodpłatnie:

1) posiłki wydawane ze względów profilaktycznych, zwane dalej „posiłkami”, w formie jednego dania gorącego, z zastrzeżeniem § 2 ust. 2,

2) napoje, których rodzaj i temperatura powinny być dostosowane do warunków wykonywania pracy.

§  2. 

1. Posiłki powinny zawierać około 50-55% węglowodanów, 30-35% tłuszczów, 15% białek oraz posiadać wartość kaloryczną około 1000 kcal.

2.  ¹Pracodawca zapewnia pracownikowi możliwość spożycia posiłku w czasie pracy w inny sposób niż wydanie jednego dania gorącego, w szczególności przez przekazanie produktów umożliwiających przygotowanie posiłku we własnym zakresie lub bonów, talonów, kuponów oraz innych dowodów uprawniających do otrzymania na ich podstawie takich produktów lub posiłku, jeżeli ze względu na rodzaj wykonywanej przez pracownika pracy lub ze względów organizacyjnych nie ma możliwości wydawania pracownikowi posiłku w tej formie.

§  3. 

1. Pracodawca zapewnia posiłki pracownikom wykonującym prace:

1) związane z wysiłkiem fizycznym, powodującym w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powyżej 2000 kcal (8375 kJ) u mężczyzn i powyżej 1100 kcal (4605 kJ) u kobiet,

2)związane z wysiłkiem fizycznym, powodującym w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powyżej 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i powyżej 1000 kcal (4187 kJ) u kobiet, wykonywane w pomieszczeniach zamkniętych, w których ze względów technologicznych utrzymuje się stale temperatura poniżej 10^oC lub wskaźnik obciążenia termicznego (WBGT) wynosi powyżej 25^oC,

3)związane z wysiłkiem fizycznym, powodującym w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powyżej 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i powyżej 1000 kcal (4187 kJ) u kobiet, wykonywane na otwartej przestrzeni w okresie zimowym; za okres zimowy uważa się okres od dnia 1 listopada do dnia 31 marca,

4)pod ziemią.

2. Pracodawca zapewnia posiłki pracownikom zatrudnionym przy usuwaniu skutków klęsk żywiołowych i innych zdarzeń losowych.

§  4. 

1. Pracodawca zapewnia napoje pracownikom zatrudnionym:

1) w warunkach gorącego mikroklimatu, charakteryzującego się wartością wskaźnika obciążenia termicznego (WBGT) powyżej 25^oC,

2)w warunkach mikroklimatu zimnego, charakteryzującego się wartością wskaźnika siły chłodzącej powietrza (WCI) powyżej 1000,

3)przy pracach na otwartej przestrzeni przy temperaturze otoczenia poniżej 10^oC lub powyżej 25^oC,

4)przy pracach związanych z wysiłkiem fizycznym, powodującym w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powyżej 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i 1000 kcal (4187 kJ) u kobiet,

5)na stanowiskach pracy, na których temperatura spowodowana warunkami atmosferycznymi przekracza 28^oC.

2. Pracodawca zapewnia pracownikom napoje w ilości zaspokajającej potrzeby pracowników, odpowiednio zimne lub gorące w zależności od warunków wykonywania pracy, a w przypadku określonym w ust. 1 pkt 1 – napoje wzbogacone w sole mineralne i witaminy.

§  5. 

Stanowiska pracy, na których zatrudnieni pracownicy powinni otrzymywać posiłki i napoje, oraz szczegółowe zasady ich wydawania, a także warunki uzasadniające zapewnienie posiłków w sposób, o którym mowa w § 2 ust. 2, ustala pracodawca w porozumieniu z zakładowymi organizacjami związkowymi, a jeżeli u danego pracodawcy nie działa zakładowa organizacja związkowa – pracodawca po uzyskaniu opinii przedstawicieli pracowników.

§  6. 

1. Posiłki i napoje wydawane są pracownikom w dniach wykonywania prac uzasadniających ich wydawanie.

2. Posiłki powinny być wydawane w czasie regulaminowych przerw w pracy, w zasadzie po 3-4 godzinach pracy.

3. Napoje powinny być dostępne dla pracowników w ciągu całej zmiany roboczej.

§  7. 

Pracodawca powinien zapewnić zachowanie odpowiednich warunków higienicznosanitarnych przygotowywania oraz spożywania posiłków i napojów.

§  8. 

Pracownikom nie przysługuje ekwiwalent pieniężny za posiłki i napoje.

Interpretacje, pytania i odpowiedzi

Mimo że rozporządzenie Rady Ministrów z 28 maja 1996 roku określa szczegółowe zasady zapewnienia posiłków i napojów profilaktycznych, nie odpowiada ono na wszystkie pytania, które mogą pojawić się w zakładach pracy. W praktyce stosowania tych przepisów mogą występować różne wątpliwości związane z sytuacjami szczególnymi lub specyficznymi warunkami organizacyjnymi.

1. Czy pracownik jest zobowiązany do skorzystania z posiłku regeneracyjnego ?

Z zakładzie pracy może zdarzyć się sytuacja, gdy pracownik z jakichś przyczyn odmówi skorzystania z posiłków regeneracyjnych. Co w takiej sytuacji? Makowski Dariusz w komentarzu do rozporządzenia w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów zauważa: ” (…) zgodnie z art. 211 k.p. przestrzeganie przepisów i zasad bhp jest podstawowym obowiązkiem pracownika. Trzeba w szczególności podkreślić, że obowiązkiem pracownika jest także przestrzeganie zasad bhp, tj. reguł pozaprawnych, wynikających z doświadczenia życiowego oraz przesłanek naukowych i technicznych. Z reguł tych bezsprzecznie wynika, że nieuzupełnianie wydatku energetycznego za pomocą posiłków i napojów profilaktycznych może mieć negatywne skutki dla zdrowia pracownika, a tym samym również dla realizacji ciążącego na nim obowiązku świadczenia pracy w ramach stosunku pracy. Obowiązek przestrzegania zasad bhp zdaje się więc prowadzić do wniosku, że pracownik powinien korzystać z zapewnionych mu przez pracodawcę posiłków i napojów profilaktycznych (…)”¹

2. Czy pracodawca może obciążać finansowo pracownika za korzystanie przez niego z posiłków regeneracyjnych

Nie, pracodawca musi zapewnić posiłki i napoje regeneracyjne pracownikowi nieodpłatnie. Obowiązek zapewnienia nieodpłatnych posiłków i napojów znajduje również podstawę w art. 207 §  2¹ k.p., który stanowi, że koszty działań pracodawcy związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy nie mogą być ponoszone przez pracowników.

3. Czy posiłek regeneracyjny przysługuje zleceniobiorcy

Zleceniobiorcy, wykonujący pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej, nie mają ustawowego prawa do posiłków profilaktycznych, ponieważ przepisy dotyczące tego obowiązku odnoszą się jedynie do pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę.

Należy jednak pamiętać że zgodnie z Art.  304. §  1. Pracodawca jest obowiązany zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy, o których mowa w art. 207 § 2, osobom fizycznym wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę, a także osobom prowadzącym w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę na własny rachunek działalność gospodarczą.

Oznacza to, że zleceniodawca może dobrowolnie wprowadzić taki obowiązek w umowie zlecenia, jeśli uzna to za konieczne. Warto jednak, aby w takiej umowie znalazł się zapis wskazujący, że zapewnienie posiłków profilaktycznych jest realizacją przepisów BHP, co pozwoli uniknąć późniejszych problemów z opodatkowaniem i oskładkowaniem tych świadczeń. Takie rozwiązanie gwarantuje, że posiłki nie będą traktowane jako wynagrodzenie w naturze, co może chronić zleceniodawcę w przypadku kontroli skarbowych lub ZUS.

4. Czy dania w słoikach to również posiłki regeneracyjne?

Pracodawca powinien zapewnić pracownikom posiłek regeneracyjny w formie jednego dania gorącego z zastrzeżeniem § 2 ust. 2, który mówi, iż pracodawca zapewnia pracownikowi możliwość spożycia posiłku w inny sposób niż wydanie jednego dania gorącego, w szczególności przez przekazanie produktów umożliwiających przygotowanie posiłku we własnym zakresie, jeżeli ze względu na rodzaj wykonywanej przez pracownika pracy lub ze względów organizacyjnych nie ma możliwości wydawania pracownikowi posiłku w tej formie.

Odpowiadając, dania w słoikach czy konserwy mogą być formą posiłków regeneracyjnych, ale jedynie w określonych sytuacjach i pod warunkiem, że spełniają wymogi dotyczące wartości odżywczej.

5. Czy pracodawcy powinni uwzględniać preferencje żywieniowe i choroby pracowników przy organizowaniu posiłków regeneracyjnych?

Pracodawcy powinni uwzględniać preferencje żywieniowe i zdrowotne ograniczenia pracowników przy organizacji posiłków regeneracyjnych, szczególnie jeśli wynikają one z alergii, nietolerancji pokarmowych lub chorób, które uniemożliwiają spożywanie niektórych składników. Przepisy BHP zobowiązują pracodawców do dbania o zdrowie pracowników, a dostosowanie posiłków może być elementem takiej dbałości. Nie jest to jednak wprost wymagane przez prawo, więc pracodawcy, kierując się dobrymi praktykami, powinni dążyć do zapewnienia alternatyw, aby posiłki były bezpieczne i dostępne dla wszystkich pracowników.

6. Jaką kwotę pracodawca powinien przeznaczyć na posiłki regeneracyjne dla pracownika

Polskie prawo nie określa dokładnie, ile pieniędzy pracodawca powinien przeznaczać na posiłki regeneracyjne, ale istnieją wytyczne dotyczące kaloryczności i składu takiego posiłku.

7. Czy bon żywnościowy podlega oskładkowaniu?

 Bon żywnościowy jest traktowany jako świadczenie realizujące obowiązki z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP) , a nie dodatkowy element wynagrodzenia i nie podlega oskładkowaniu, bez względu na wartość (oczywiście wartość nie może być zbyt duża – powinna ona stanowić równowartość posiłków regeneracyjnych).

8. Czy za pracę w nadgodzinach przysługuje dodatkowy bon żywieniowy?

Dodatkowy bon żywieniowy za nadgodziny nie jest obowiązkowy z mocy prawa. Jednakże, jeśli czas pracy wydłuża się znacząco i praca odbywa się w tych samych warunkach wymagających regeneracji energetycznej, zasadne jest przyznanie kolejnego bonu w ramach dobrych praktyk lub regulacji wewnętrznych firmy.

9. Czy pracodawca ma obowiązek kontrolowania, czy pracownicy wykorzystują bony żywieniowe do zakupu posiłków spełniających wymogi kaloryczne określone przepisami?

Pracodawca wypełnia swoje obowiązki, jeśli udostępni bony zgodnie z wymogami rozporządzenia. Odpowiedzialność za to, czy pracownik faktycznie nabywa posiłki regeneracyjne, spoczywa wyłącznie na nim. Taka interpretacja jest powszechnie akceptowana w orzecznictwie i praktyce prawa pracy. Przepisy nie nakładają na pracodawcę obowiązku sprawdzania, czy bony zostały użyte zgodnie z przeznaczeniem (np. czy zakupione posiłki spełniają wymogi kaloryczne).

Podsumowanie

Pracodawca ma obowiązek zapewnić pracownikom ciepłe posiłki, jeśli wykonują pracę w szczególnych warunkach, np. w ekstremalnych temperaturach, na budowie czy pod ziemią. Zgodnie z Kodeksem pracy i rozporządzeniem, pracownicy mają prawo do jednego ciepłego posiłku dziennie oraz napojów, których koszt ponosi pracodawca. Posiłki powinny być dostosowane do warunków pracy i zapewniać odpowiednią wartość energetyczną (około 1000 kcal). Obowiązek ten dotyczy pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę, a szczegóły ustalane są we współpracy z organizacjami związkowymi.

1. D. Makowski [w:] Komentarz do rozporządzenia w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów [w:] Prawo zatrudnienia. Komentarz do rozporządzeń, Warszawa 2024, § 1. https://sip.lex.pl/#/commentary/587966890/764330/makowski-dariusz-komentarz-do-rozporzadzenia-w-sprawie-profilaktycznych-posilkow-i-napojow-w…?cm=URELATIONS (dostęp: 2024-11-13 10:54) ↩︎